रेपो रेट आणि रिर्वस रेपो काय आहे? काही दिवसांपूर्वी शेअर बाजार आणि उद्योगाच्या आर्थिक धोरणांचा आढावा घेण्यात आला आहे. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच्या आर्थिक धोरणांचा आढावा घेताना प्रत्येक वेळी रेपो रेट, रिव्हर्स रेपो रेट, सीआरआर आणि एसएलआर हे शब्ध सारखे येतात जे सामान्य लोकांना समजणे कठीण आहे.
आज आपण या लेखात सहज भाषेत रेपो रेट, रिव्हर्स रेपो रेट, सीआरआर आणि एसएलआर चा अर्थ आणि त्याचा आपल्या जीवनावर कसा परिणाम होतो ते जाणून घेऊया.
रेपो रेट आणि रिर्वस रेपो काय आहे?
रेपो रेट
हे आपण सरळ भाषेत समजू शकते. बँका आपल्याला कर्ज देतात आणि त्या कर्जावर आपल्याला व्याज द्यावे लागेते. त्याचप्रमाणे बँकांनाही दररोजच्या कामकाजासाठी मोठ्या प्रमाणात पैशांची गरज असते आणि ते भारतीय रिझर्व्ह बँक (आरबीआय) कडून कर्ज घेतात. रिझर्व्ह बँक त्यांच्याकडून या कर्जावरील व्याज आकारते त्यास रेपो रेट किवा रेपो दर म्हणतात.
रेपो रेटचा सामान्य माणसावर काय परिणाम होतो
रिझर्व्ह बँकेकडून कमी व्याजदराने बँकेला कर्ज मिळेल तेव्हा त्यांच्या निधी उभारणीचा खर्च कमी होईल. यामुळे ते आपल्या ग्राहकांना स्वस्त कर्ज देऊ शकतात. याचा अर्थ असा की रेपो दर कमी असल्यास बँका आपल्याला घर, कार किंवा वैयक्तिक कर्जावरील व्याज दर कमी करू शकतात. जर रिझर्व्ह बँकेने रेपो दर वाढविला तर बँकांना पैसे उभा करण्यासाठी जास्त पैसे खर्च करावे लागतील आणि ते त्यांच्या ग्राहकांना जास्त व्याजदराने कर्ज देखील देतील.
रिर्वस रेपो रेट
हे रेपो रेटच्या उलट आहे. दिवसाच्या कामानंतर जेव्हा बँकांकडे मोठी रक्कम शिल्लक असते, तेव्हा ते ती रक्कम रिझर्व्ह बँकेत ठेवतात. आरबीआय या रकमेवर व्याज देते. रिझर्व्ह बँक ज्या रकमेवर व्याज देते त्याला रिव्हर्स रेपो रेट म्हणतात.
रिर्वस रेपो रेटचा सामान्य माणसावर काय परिणाम होतो
जेव्हा जेव्हा बाजारात जास्त पैसे येतात तेव्हा महागाईचा धोका वाढतो, तेव्हा रिझर्व्ह बँक रिव्हर्स रेपो रेट चा दर वाढवते, जेणेकरून अधिक व्याज मिळवण्यासाठी बँक आपले पैसे आरबीआयकडे जमा करावेत. अशाप्रकारे बाजारात वितरण करण्यासाठी बँकांच्या ताब्यात कमी पैसे शिल्लक राहतात.
रोख राखीव प्रमाण (Cash Reverse Ratio-CRR)
बँकिंग नियमांनुसार प्रत्येक बँकेला त्याच्या एकूण रोख राखीव भागाचा काही भाग रिझर्व्ह बँकेकडे ठेवावा लागतो, ज्यास रोख राखीव प्रमाण किंवा कॅश रिझर्व्ह प्रमाण (सीआरआर) म्हणतात. हे नियम यासाठी बनवले गेले आहेत की कोणत्याही वेळी कोणत्याही बँकेत मोठ्या संख्येने ठेवीदारांना पैसे काढण्याची आवश्यकता असल्यास बँक त्या पैशाची परतफेड करण्यास बँक नकार देऊ शकत नाहीत.
रोख राखीव प्रमाणचा सामान्य माणसावर काय परिणाम होतो
सीआरआर वाढल्यास बँकांना त्यांच्या भांडवलाचा एक मोठा हिस्सा रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाकडे ठेवावा लागेल. यानंतर देशात कार्यरत बँकांकडे ग्राहकांना कर्ज देण्यासाठी कमी पैसे मिळतील. सामान्य माणूस आणि व्यावसायिकांना कर्ज देण्यासाठी बँकांकडे कमी पैसे असतील.
जर रिझर्व्ह बँकेने सीआरआर कमी केला तर बाजारात रोख प्रवाह वाढतो. जेव्हा बाजारातील तरलतेचा त्वरित परिणाम होत नाही तेव्हाच आरबीआय सीआरआर बदलतो. वास्तविक, सीआरआरमधील बदलाचा रेपो दर आणि रिव्हर्स रेपो रेटमधील बदलापेक्षा बाजारात रोख उपलब्धतेवर जास्त परिणाम होतो.
वैधानिक तरलता प्रमाण (Statutory Liquidity Ratio- SLR)
अर्थव्यवस्थेतील तरलता परिस्थितीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी रिझर्व्ह बँकेच्या उपाययोजनांपैकी एक म्हणजे एसएलआर. वैधानिक तरलता प्रमाण हा बँकांकडे असलेल्या ठेवींचा एक भाग आहे जो म्हणजे त्यांच्या ठेवींवर कर्ज देण्यापूर्वी त्यांना आपल्याकडे ठेवणे आवश्यक आहे. एसएलआर कोणत्याही स्वरूपात ठेवला जातो यामध्ये रोख रकम, सोन्याचे साठे, सरकारी सिक्युरिटीज असू शकतात. जेव्हा बँका हा गुणोत्तर जपतात, तरच त्यांना त्यांच्या ठेवींवर कर्ज देण्याची परवानगी दिली जाते. एसएलआरचे हे प्रमाण रिझर्व्ह बँक निश्चित करेते.
भारतात एसएलआरची जास्तीत जास्त मर्यादा 40 टक्के पर्यंत आहे. रिझर्व्ह बँकेला एसएलआर मर्यादित ठेवण्याचा अधिकार आहे 40 टक्के आणि अगदी बँकांना किमान शून्य टक्क्यांपर्यंत मर्यादित करणे.
वैधानिक तरलता प्रमाणचा सामान्य माणसावर काय परिणाम होतो
बँकांना कर्ज देण्याची क्षमता एसएलआर नियंत्रित करते. एखादी बँक एखाद्या कठीण परिस्थितीत अडकल्यास, एसएलआरच्या मदतीने, रिझर्व्ह बँक काही प्रमाणात ग्राहकांच्या पैशाची भरपाई करू शकते.
एमएसएफ
आर्थिक वर्ष २०११-१२ मध्ये वार्षिक पतधोरण आढावा मध्ये आरबीआयने प्रथम एमएसएफचा उल्लेख केला आणि ही संकल्पना May मे २०११ पासून लागू करण्यात झाली.यामध्ये, सर्व शेड्यूल व्यावसायिक बँका एका रात्रीत त्यांच्या एकूण ठेवींपैकी 1 टक्के कर्ज घेऊ शकतात. शनिवार वगळता प्रत्येक कामाच्या दिवशी बँकांना ही सुविधा मिळू शकते.
निष्कर्ष
आज आपण रेपो रेट आणि रिर्वस रेपो काय आहे? या विषयी संपूर्ण माहिती जाणून घेण्याचा प्र्यत्न केला आहे, व मी दिलेली माहिती तुम्हाला समजली असेल व तुम्हाला दुसरीकडे जाण्याची गरज पडणार नाही. यामध्ये तुम्हाला काही शंका किवा काही बदल हवे असतील तर Commend मध्ये जरूर कळवा.
तसेच तुम्हाला काही नवीन माहिती हवी असेल तर commend मध्ये जरूर कळवा.
